Γ.Θεοδωράκου – Διαμεσολάβηση Συνομηλίκων για την Επίλυση των Συγκρούσεων στα Σχολεία

(Peer Mediation,   School-based Mediation)

Η ενδοσχολική βία και ο εκφοβισμός μεταξύ συμμαθητών είναι ένα φαινόμενο που παρατηρείται με αυξανόμενη ένταση τόσο στην ημεδαπή, όσο και στην αλλοδαπή τα τελευταία χρόνια.

Σχολική βία

Είναι η εσκεμμένη, απρόκλητη, συστηματική και επαναλαμβανόμενη βία ή επιθετική συμπεριφορά με σκοπό την επιβολή βούλησης, την κυριαρχία και την πρόκληση σωματικού και ψυχικού πόνου από ένα πιο δυνατό άτομο ή ομάδα ατόμων σε ένα λιγότερο δυνατό άτομο, εντός και εκτός του σχολείου.

Η σχολική βία δεν είναι μόνο πρόβλημα της εκπαίδευσης, αλλά αποτελεί σοβαρότατο παράγοντα της ψυχικής υγείας και της κοινωνίας γενικότερα, αφού επηρεάζει μακροχρόνια την εγκληματικότητα και τη βία.

Σχολικός εκφοβισμός

   Είναι η βία που ασκείται μεταξύ συμμαθητών του δημοτικού σχολείου, μέχρι την ηλικία των 12 ετών, και περιλαμβάνει επανειλημμένες αρνητικές πράξεις βίας.

Ο σχολικός εκφοβισμός ανήκει στο φάσμα των μορφών σχολικής βίας, περιλαμβάνοντας διάφορες μορφές μαθητικής δραστηριότητας οι οποίες θεωρούνται μέρος της σχολικής ζωής, όπως απειλές, αστεϊσμοί και πειράγματα.

Συνήθως οι δύο όροι (σχολική βία και σχολικός εκφοβισμός) θεωρούνται συνώνυμοι και αναφέρονται στη βιβλιογραφία με τον κοινό όρο bullying.

Θύτες – Θύματα

Οι θύτες και θύματα προέρχονται από κάθε κοινωνική ομάδα της σχολικής κοινότητας, χωρίς να αποκλείονται και πρόσωπα από τον ευρύτερο κοινωνικό περίγυρο. Κάθε πρόσωπο μπορεί να είναι υποψήφιος θύτης, αν δεν κατανοήσει τη βία που κρύβει μέσα του και τους παράγοντες που οδηγούν στον έλεγχο ή στην εξωτερίκευσή της. Επίσης, αν δεν αντιληφθεί πόσο η προσωπική του ιστορία διαφοροποιεί τις στάσεις και τις συμπεριφορές του.

Χαρακτηριστικά θύτη / εκφοβιστή:

• Είναι άτομα με φυσικές και σωματικές δυνάμεις,
• Είναι επιθετικοί,
• Εκφράζουν γενικευμένη οργή,
• Είναι επιρρεπείς σε παραβάσεις κανόνων και αντικοινωνικές συμπεριφορές,
• Είναι συνήθως ενεργητικά και υπερδραστήρια άτομα,
• Έχουν χαρακτηριστικά αυθόρμησμού και παρορμητισμού,
• Έχουν μειωμένους ηθικούς ενδοιασμούς, ενοχές ή τύψεις για τις ενέργειές τους ή οίκτο για το θύμα,
• Έχουν χαμηλή ενσυναίσθηση και χαμηλό βαθμό αισθήματος αλληλεγγύης,
• Έχουν χαμηλό βαθμό συνεργασίας και προθυμίας να βοηθήσουν συμμαθητές τους,
• Δείχνουν σιγουριά για τον εαυτό τους και θέλουν να κυριαρχούν,
• Είναι εξωστρεφείς και κοινωνικά ενεργοί με αυτοπεποίθηση,
• Είναι ετοιμόλογοι, ικανοί να ξεφύγουν από δύσκολες καταστάσεις και βρίσκουν εύκολα δικαιολογίες, και
• Έχουν υψηλά ποσοστά σχολικής αποτυχίας.

Χαρακτηριστικά θύματος:

• Είναι ευαίσθητα, ήσυχα και συνεσταλμένα άτομα,
• Είναι σωματικά και φυσικά πιο αδύναμοι,
• Συχνά παρουσιάζουν κάποια πνευματική μειονεξία,
• Είναι εσωστρεφείς και συχνά μοναχικοί,
• Στην κλίμακα νεύρωσης και εσωστρέφειας παρουσιάζουν υψηλό βαθμό,
• Παρουσιάζουν άγχος και ανασφάλεια στις κοινωνικές τους επαφές,
• Έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση,
• Χαρακτηρίζονται από παθητικότητα,
• Υπερασπίζονται τον εαυτό τους δύσκολα ή αδύναμα,
• Διαχειρίζονται δύσκολα τις επιθετικές αντιδράσεις,
• Είναι λιγότερο δημοφιλή άτομα, έχουν λίγους φίλους, μπορεί να κάθονται μόνοι στα διαλείμματα ή να επιζητούν να βρίσκονται κοντά στους δασκάλους,
• Άρνηση για το σχολείο (δικαιολογίες ότι αισθάνονται αδιαθεσία κ.ά.)
• Παρουσιάζουν ψυχοσωματικές ενδείξεις, όπως τραυλισμό, άρνηση σίτισης, εφιάλτες, κλάμα κλπ. και
• Γίνονται ενίοτε επιθετικοί και εκφοβίζουν άλλα παιδιά πιο αδύναμα.

Το φαινόμενο, λοιπόν, της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού είναι σύνθετο, πολυπαραγοντικό και πολυεπίπεδο. Εδώ και πολλά χρόνια υπήρχε και υπάρχει βία στα σχολεία (λεκτική, ψυχολογική, σωματική, οικονομική, σεξουαλική, ηλεκτρονική) με τη διαφορά ότι τα τελευταία χρόνια δημοσιοποιείται και καταγγέλλεται πιο συχνά από τα θύματα, τις οικογένειές τους και τους εκπαιδευτικούς.

Η επιθετικότητα και ο εκφοβισμός εκφράζεται είτε μεμονωμένα είτε από ομάδες συμμαθητών που βάζουν στόχο κάποιον ή κάποια που διαφέρει και που θεωρούν το  εύκολο και αδύναμο θύμα. Αυτό έχει ως συνέπεια την απομόνωση του θύματος, την κοινωνική του μοναξιά, το φόβο του και την άρνησή του να συμμετέχει σε ομαδικά παιχνίδια και δραστηριότητες του σχολείου. Αυτή η απόσυρσή του από τα κοινά και η εσωτερίκευση του προβλήματός του, σηματοδοτεί σχέσεις εξουσίας μέσα στο σχολείο μεταξύ συνομηλίκων με αρνητικές συνέπειες στη σχολική ευρυθμία.

Συνέπειες της σχολικής βίας και του εκφοβισμού για τα θύματα:

• Παρουσιάζουν σωματική και ψυχολογική εξάντληση,
• Έχουν μειωμένη αυτοεκτίμηση, παρουσιάζουν εσωστρέφεια, (κοινωνικό) άγχος, ανασφάλεια, δυσλειτουργικότητα,
• Αντανακλούν συναισθήματα απόσυρσης, απομόνωσης και μοναχικότητας
• Διαθέτουν χαμηλό αυτοσεβασμό και αυταξία, αυτολύπηση, κατάθλιψη,
• Έχουν φοβίες (π.χ. σχολική φοβία),
• Παρουσιάζουν συμπτώματα σχολικής άρνησης, αποφυγή χώρων, μη ελεύθερης διακίνησης στο σχολικό χώρο, απουσίες,
• Παρουσιάζουν σχολική αποτυχίες, μαθησιακές δυσκολίες, μείωση σχολικών επιδόσεων, δυσκολίες συγκέντρωσης και προσοχής,
• Παρουσιάζουν ψυχοσωματικά προβλήματα και δυσφορία (π.χ. διαταραχές ύπνου, διατροφής, πονοκέφαλοι κλπ.),
• Παρουσιάζουν θυμό και ανάπτυξη επιθετικής συμπεριφοράς,
• Φαινόμενο «ντόμινο» (το παιδί-θύμα εκφοβίζει με τη σειρά του άλλα πιο αδύναμα παιδιά)
• Περιπτώσεις εφήβων: αυτοκτονίες (στο εξωτερικό)
• Ως ενήλικες παρουσιάζουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, κατάθλιψη, άγχος,
• Έχουν μειωμένη προσαρμοστικότητα,
• Έχουν έλλειψη εμπιστοσύνης και οικειότητας στις σχέσεις τους, και
• Εκδηπώνουν εγκληματικότητα κατά την ενήλικη ζωή, «κύκλος της κακοποίησης» (μετέπειτα ενδοοικογενειακή βία, συζυγική κακοποίηση)

Συνέπειες της σχολικής βίας και του εκφοβισμού για τους θύτες:

• Ως ενήλικες παρουσιάζονται επιθετικοί και παρορμητικοί,
• Έχουν ατημέλητο τρόπος ζωής,
• Παρουσιάζουν αντικοινωνική ή εγκληματική συμπεριφορά ως ενήλικες (π.χ. γκράφιτι, κλοπές), και
• Αντιμετωπίζουν προβλήματα με την αστυνομία ως ενήλικες, επίσης.

Παράγοντες που προκαλούν αντικοινωνικές συμπεριφορές:

• Ατομικά χαρακτηριστικά:
• Γενετική προδιάθεση (γνωστικές ικανότητες, επιθετική και παρορμητική φύση)
• Οικογενειακό υπόβαθρο:
• Πρότυπα, αξίες, αδιαφορία, παραμέληση, κακοποίηση, έλλειψη γονικής καθοδήγησης
• Κοινωνικές επιρροές:
• Τρόποι προβολής της βίας από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης,
• Κρίση αξιών στην κοινωνία,
• Σχολικό κλίμα (π.χ. πίεση και άγχος σχολικής απόδοσης, ανία στην τάξη, ανταγωνιστικό κλίμα, αυστηρά και άδικα συστήματα πειθαρχίας), και
• Έλλειψη συνεργασίας γονέων-σχολείου

  Διαμεσολάβηση συνομηλίκων ή σχολική διαμεσολάβηση

   Η διαμεσολάβηση συνομηλίκων (peer mediation) ή σχολική διαμεσολάβηση (school-based mediation) ορίζεται ως η διαδικασία ειρηνικής επίλυσης μιας σύγκρουσης, στο πλαίσιο της σχολικής ζωής, μεταξύ δύο ή περισσοτέρων διαφωνούντων μαθητών με τη βοήθεια ενός τρίτου και ουδέτερου μαθητή-διαμεσολαβητή, μέσα από μια δομημένη διαδικασία στρατηγικών αντι-βίας με σαφή όρια, ενεργητική συμμετοχή και άμεση επικοινωνία των μερών, με σκοπό μια εποικοδομητική επίλυση της διαφωνίας. Πρόκειται για μια εναλλακτική πρακτική που αντικαθιστά το πειθαρχικό σύστημα τιμωρίας.

   Η εκπαίδευση στη διαμεσολάβηση συνομηλίκων αφορά την εκπαίδευση  μαθητών-διαμεσολαβητών στη διαχείριση των συγκρούσεων στη σχολικήκοινότητα, χρησιμοποιώντας δεξιότητες επικοινωνίας και συμπεριφοράς εντός ενός πλαισίου, όπου υπάρχει ισότητα και σεβασμός όλων των διαφορετικών απόψεων, με σκοπό να βρεθεί μια κοινή αποδεκτή λύση από τους διαφωνούντες.

Στόχοι της σχολικής διαμεσολάβησης

Οι στόχοι της σχολικής διαμεσολάβησης και των σχετικών προγραμμάτων αφορούν:

• τη μείωση των βίαιων και αντικοινωνικών συμπεριφορών στο σχολείο και την αποφυγή διάλυσης των φιλικών σχέσεων,
• τη μείωση των πειθαρχικών προβλημάτων,
• την “απελευθέρωση” των εκπαιδευτικών από το ρόλο της “αστυνόμευσης” των μαθητών, ώστε με τη σειρά τους να επικεντρώνονται στη βασική παιδαγωγική και εκπαιδευτική τους λειτουργία,
• τη δημιουργία ενός κλίματος και πλαισίου συνεργασίας για τους μαθητές στο οποίο αυτόνομα, δημιουργικά και εποικοδομητικά επιλύουν τις διαφορές τους,
• την ενδυνάμωση της ατομικότητας και της ισότητας,
• την εύρεση δίκαιων και αποδεκτών συμφωνιών και λύσεων στις διαφωνίες,
• την ανάπτυξη μιας στρατηγικής ώστε να διαχειρίζονται με αυτό τον τρόπο και μελλοντικά τους προβλήματα, και
• τη βελτίωση της ποιότητας της σχολικής καθημερινότητας των μαθητών.

Βασικές αρχές της σχολικής διαμεσολάβησης:

• Εθελοντισμός: οι διαμεσολαβητές στο σχολείο εφαρμόζουν τη διαμεσολάβηση εθελοντικά και πρόθυμα,
• Εμπιστευτικότητα και εχεμύθεια: η διαδικασία της διαμεσολάβησης γίνεται πάντοτε σε πλαίσιο εχεμύθειας και εμπιστευτικότητας. Ο διαμεσολαβητής ποτέ δεν συζητά τα περιστατικά με τρίτους και τονίζει από την αρχή της διαδικασίας ότι δεσμεύεται σε αυτές τις αρχές,
• Σεβασμός: αφορά το σεβασμό που ο διαμεσολαβητής δείχνει προς τους διαφωνούντες, αλλά και το σεβασμό των διαφωνούντων προς το διαμεσολαβητή, και
• Ισότητα και ουδετερότητα: ο διαμεσολαβητής διασφαλίζει το ευνοϊκό κλίμα της συζήτησης. Στη διαμεσολάβηση δε γίνονται διακρίσεις, όλοι είναι ίσοι ανεξαρτήτως ηλικίας, φύλου, εθνικότητας, εμφάνισης, ικανοτήτων κλπ. Ο διαμεσολαβητής λειτουργεί πάντοτε με αμερόληπτο τρόπο, δεν επιδεικνύει προτίμηση σε κάποιον από τους διαφωνούντες.

Η διαδικασία της διαμεσολάβησης:

Όταν προκύψει επεισόδιο σύγκρουσης μεταξύ συμμαθητών, ο διαμεσολαβητής προσπαθεί πρωταρχικά να επιφέρει την ψυχραιμία και να αποκλιμακώσει την ένταση.

Ακολούθως πραγματοποιούνται οι ακόλουθες ενέργειες:

• ο διαμεσολαβητής υπενθυμίζει το ρόλο του στους συμμετέχοντες, εξασφαλίζει τη δέσμευσή τους για εμπιστευτικότητα και πως θα πουν την αλήθεια,
• οι δυο πλευρές συστήνονται, λένε την ιστορία τους και εκφράζουν τα συναισθήματά τους σχετικά με την κατάσταση,
• λένε ο καθένας την ιστορία του άλλου,
• ο διαμεσολαβητής κάνει περίληψη των ιστοριών με τρόπο που να δείχνει ότι έχει καταλάβει την κατάσταση και τα γεγονότα και οι δυο πλευρές επαληθεύουν.
• ο διαμεσολαβητής θέτει τέσσερα βασικά ερωτήματα τα οποία πρέπει να απαντηθούν ώστε οι διαφωνούντες να καταλήξουν σε συμφωνία: “ποιο είναι το πρόβλημα”, “πώς νιώθεις γι’ αυτό”, “τι θα ήθελες να γίνει”, “τι μπορεί πραγματικά να γίνει”, και
• με τη βοήθεια του διαμεσολαβητή οι δύο πλευρές επικεντρώνουν στα κοινά σημεία, στη βάση των οποίων μπορούν να διαπραγματευθούν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι συναντήσεις των διαμεσολαβήσεων γίνονται εντός σχολικού ωραρίου, σε συγκεκριμένο προκαθορισμένο χώρο όπου έχουν πρόσβαση μόνο η ομάδα της διαμεσολάβησης. Διατίθεται επαρκής χρόνος, χώρος και κυρίως διάθεση ενεργητικής ακρόασης. Μέσω της εμπιστοσύνης, της ενδυνάμωσης και των ερωτήσεων εκ μέρους των διαμεσολαβητών, αναδύονται απαντήσεις που δίνουν οι ίδιοι οι διαμεσολαβούμενοι στον εαυτό τους και έτσι είναι πιο συνεπείς στην τήρηση των όρων που συναποφασίζουν ώστε να μην επαναληφθεί ο εκφοβισμός.

Ο διαμεσολαβητής ή η ομάδα της διαμεσολάβησης επικεντρώνεται στα κοινά σημεία των δύο πλευρών, αναζητούνται πιθανές λύσεις από κοινού και συμφωνούν γραπτά στη λύση που αποφασίζουν και δεσμεύονται στη διατήρησή της. Επιπλέον, συμφωνούν σε μία μελλοντική συνάντηση ανατροφοδότησης και διερεύνησης για να συζητήσουν αν και πως επαναλήφθηκε κάποιο περιστατικό βίας ανάμεσά τους ή με άλλες/άλλους.